Schuldgevoelens: voel jij je vaak schuldig?
Worstel jij vaak met schuldgevoelens? Voel jij je vaak schuldig? Wellicht kan dit artikel je alvast helpen. Want schuldgevoel is niet eenvoudig. Je kunt het niet afdoen met 'stel je toch niet zo aan' of 'je neemt het ook veel te zwaar op'. Natuurlijk zijn er mensen die dat zeggen. Maar jou helpt dat niet!
In dit artikel ga ik in op schuldgevoel in brede zin. Hoe ontstaat schuldgevoel, wat voor functie heeft het? Wat kun je eraan doen? Maar ook op onderwerpen als:
- Wat voor functie heeft schuldgevoel?
- Wat is reële schuld?
- Wat is irreële schuld? Over-verantwoordelijkheid en onjuiste verwachtingen
- Wat heeft schuldgevoel met geven en ontvangen te maken?
- Perfectionisme en schuldgevoel
- Aangepraat schuldgevoel
- Wolven in schaapskleren
- Sociaal wenselijk gedrag
- Wat kun je leren van je schuldgevoel?
Gevoelens
Dit artikel schreef ik in de serie over: voelen en gevoelens. Wat voel jij en welke gevoelens heb je?
Persoonlijk ontwikkeltraject
Wil je aan de slag met jouw leerdoelen? Volg een persoonlijk ontwikkeltraject. Meer informatie? Bel ons!
Wat voor functie heeft het gevoel van schuld?
Een ongemakkelijke knoop in de maag, of een innerlijke stem die fluistert dat wat je doet niet juist is. Herkenbaar? Voor veel mensen wel. Neem bijvoorbeeld Lisa (32), die als ondernemer voortdurend worstelt met het nemen van tijd voor zichzelf, weg van haar bedrijf. Of David (48), een politieagent die zich bezwaard voelt om tijdens zijn verlof de stad te verlaten, wetende dat zijn team zonder hem moet werken. En dan hebben we nog Emma (25), een verpleegkundige die zich schuldig voelt om haar sociale leven te omarmen, terwijl haar oudere ouders thuis op haar rekenen. Het idee van schuld heeft overigens diepe wortels in onze geschiedenis, bijvoorbeeld in religie. Het schurkt aan tegen zonde, tekortschieten, foutief handelen, verkeerd doen.
Schuldgevoel is nuttig en houdt je bij de les
De vraag is: wat voor nut heeft schuldgevoel? Ik denk dat schuldgevoel nuttig is en je bij de les houdt wanneer het gaat over jouw morele verantwoordelijkheid, jouw geweten, jouw moreel kompas. Schuldgevoel heeft dus een functie bij jouw innerlijke rechtbank die de naam draagt 'handelen naar eer en geweten'. Wat is dan een geweten? Ik omschrijf het wel als een innerlijk besef van goed en kwaad, of een normbesef waarbij het geweten bij ongepaste handelingen als een getuige à charge (beschuldigend) optreedt. Het is de innerlijke rechtbank, oftewel het stemmetje in jouw hoofd, die zegt: 'Dit is niet goed'. Schuldgevoel wijst jou daarin de weg. Dat is positief.
Schuldgevoel zorgt ervoor dat je rekening blijft houden met jouw omgeving. Het zorgt ervoor dat je anderen geen schade berokkent en dat je jouw medemens niet tekort doet. Schuldgevoel heeft dus, net als schaamte, de functie om aansluiting te houden bij jouw omgeving of om enigszins rekening met een ander te houden. Bovendien houdt het jouw gedragsmaatstaven goed in stand en beschermt het tal van familiebanden, persoonlijke relaties, etc.
Schuldbesef: reële schuld!
Nu kom ik bij het onderwerp van reële schuldgevoelens. Schuldbesef wijst jou erop dat je iets fout hebt gedaan. Je hebt gevoelens van spijt omdat jij vindt dat je iets hebt gedaan of nagelaten, waardoor je een ander schade hebt toegebracht of waardoor je een ander hebt benadeeld of tekortgedaan. Gevoelens van schuld gaan samen met gevoelens van spijt en berouw. In de zwaarste vorm kun je zelfs worstelen met gevoelens van wroeging. Wanneer ik dit verwoord, dan gaat het niet over zaken die je kunt afdoen met 'o sorry'. Er is meer aan de hand.
- Iemand vertelde: 'Op zijn 30e werd mijn zoon opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Door alle therapieën kwamen er verhalen los, onder andere over de opvoeding. Waar ik me nooit bewust van ben geweest, is dat mijn gedrag zo'n impact heeft gehad in het leven van mijn zoon dat ik me daarover oprecht schuldig voel'.
- Iemand anders vertelde: 'Opeens werd mijn vader ernstig ziek en nadat we jarenlang geen contact hebben gehad, kwamen we opeens in gesprek. In de laatste week voor zijn sterven hebben we gelukkig nog van hart tot hart kunnen spreken. Maar ik heb er spijt van dat ik niet eerder contact met hem heb gezocht'.
In deze voorbeelden gaat het over reële schuld. Omdat je oprecht vindt dat je tekortgeschoten bent of omdat je oprecht vindt dat je niet goed gehandeld hebt in bepaalde situaties.
Structureel gevoel van tekortschieten?
Heb jij het gevoel dat jij altijd en overal tekortschiet? Dat je het eigenlijk nooit goed kunt doen? Altijd een soort gevoel van falen? Lees dan mijn artikel over gevoelens van tekortschieten!
Onbalans tussen geven en ontvangen
Schuldgevoel gaat heel vaak over de onbalans tussen geven en ontvangen. Je kunt je schuldig voelen omdat de ander altijd klaar staat voor jou terwijl je niets terug kunt doen. Je staat als het ware bij de ander in het rood. Neem Astrid, die ziek op bed lag en zichzelf op geen enkele manier nog zelfstandig kon redden. Haar moeder bood zich aan als mantelzorger, maar dat gaf Astrid gevoelens van 'de ander tot last zijn'. Ook dat is een vorm van schuldgevoel.
Schuldgevoel kan ook ontstaan wanneer je het gevoel hebt dat je niet aan de behoeften van anderen kunt voldoen. Je hebt het idee dat de ander graag wat meer tijd met jou wil doorbrengen maar je komt er maar niet aan toe. Of je merkt dat jij die behoefte niet hebt, althans niet in die mate.
Anderzijds kun je de ander ook beschuldigen omdat je altijd klaar staat voor een ander, maar je merkt dat de ander er voor jou niet is. Dat overkwam Kees, die werkelijk in praktische zin de hulpklusverlener is in zijn vriendenkring en altijd paraat staat voor anderen. Maar toen hijzelf hulp nodig had, was er niemand voor Kees. Dat maakte dat hij zich teleurgesteld voelde en beschuldigingen uitte naar zijn vrienden. Is dat terecht? Weet je, daar ga ik niet over. Ik signaleer alleen dat er een onbalans is tussen geven en ontvangen en dat Kees aan de slag moet met verwachtingen. Verwachtingen? Ja! Stel, je geeft veel tijd en moeite aan anderen, is het dan automatisch zo dat anderen dat teruggeven? Mag je dat verwachten? Van mij mag het wel, de vraag is of het realistisch is.
De perfectionist heeft vaker last van schuldgevoel
Ben je perfectionistisch? Dan heb je snel last van schuldgevoel. Immers, jij permitteert het je niet om fouten te maken. De kwetsbaarheid van imperfectie durf je niet te beleven en dus voel je je schuldig wanneer je:
- De verjaardag vergeet van een goede bekende.
- Vergeten bent om een cadeau voor vaderdag te kopen.
- Niet gevraagd hebt hoe het met jouw collega ging, terwijl je wist dat het thuis bij hem niet zo lekker loopt.
- De planten vergeten hebt water te geven, terwijl je beloofd had om die taak op je te nemen.
- Een situatie totaal verkeerd hebt ingeschat wat gevolgen heeft voor de organisatie waar je werkt.
Irreële schuld: over-verantwoordelijkheid en onjuiste verwachtingen
Irreële schuldgevoelens zijn onrealistische en onterechte gevoelens van schuld. Maar als ik dat zeg, roep ik er meteen bij: 'maar je kunt er wel last van hebben'. Ze hebben te maken met over-verantwoordelijkheid en onjuiste verwachtingen. Zo kun je je te verantwoordelijk voelen voor het welzijn en welbevinden van de ander, wat ik duid als over-verantwoordelijkheid. Het kenmerk van over-verantwoordelijkheid is dat je je verantwoordelijk gaat voelen voor iets wat buiten jouw cirkel van invloed ligt, en dat creëert schuldgevoel. Ik zal je een voorbeeld geven. Je kunt je schuldig voelen omdat je als mantelzorger oog hebt voor het leed en de pijn van de ander, en je ondanks alle inspanningen toch nog steeds tekort schiet in jouw aandacht en liefde. Je wilt als het ware de pijn of het leed bij de ander wel wegnemen en je voelt dat je tekortschiet wanneer dat niet lukt.
Jezelf iets misgunnen
Het zit ook in zaken als: jezelf iets niet gunnen of jezelf iets misgunnen omdat de ander niet datgene heeft wat jij wel hebt. Je kunt je schuldig voelen:
- Wanneer je kiest voor je eigen plezier terwijl jouw partner de hele dag met een ziek kind thuis zit.
- Omdat jij zielsgelukkig bent met jouw kinderen terwijl jouw vriendin een kinderwens heeft die niet vervuld is.
- Omdat jij je alles financieel kunt permitteren terwijl je weet dat jouw broer de eindjes aan elkaar moet knopen om rond te komen.
- Omdat jij heel goed kunt leren terwijl jouw zus moeite heeft om een opleiding te voltooien.
- Omdat jij een nieuwe auto hebt gekocht terwijl jouw broer naar de voedselbank gaat.
- Omdat jij lekker op vakantie bent gegaan naar Griekenland terwijl jouw vader met een ernstige ziekte op bed ligt.
Voel je wat ik hier probeer te duiden? Het heeft ook te maken met eigenwaarde en identiteit. Je meent dat jij geen recht hebt op plezier of zelfzorg. Of je meent dat je jezelf iets moet ontzeggen omdat jij het beter hebt dan anderen. Je voelt je ongemakkelijk bij het ontvangen van liefde of waardering omdat je weet dat jouw zus dat mist. Alsof jij dat moet compenseren door jezelf iets te ontzeggen.
Onrealistisch en oneerlijk beeld bij schuldgevoelens.
Onrealistische schuldgevoelens kunnen ook ontstaan door een oneerlijk beeld dat bij schuldgevoel kan ontstaan. Ik denk aan Marianne. Jarenlang worstelde ze met een soort schuldgevoel omdat haar relatie naar de knoppen ging. En let wel: samen hadden ze drie opgroeiende kinderen. Iedere keer als ik met haar sprak, zei ze: 'Ik heb het zelf veroorzaakt, ik heb ook te weinig voor mijn relatie gevochten'. Dat kan zo zijn maar ze kwam er langzamerhand achter dat ze een relatie had met haar man die ontstaan is onder beider verantwoordelijkheid. Ze kwam erachter dat de relatie ook onder gezamenlijke verantwoordelijkheid niet meer liep. En verantwoordelijkheid is wat anders dan schuld. Maar je eenzijdig schuldig voelen over iets waar je slechts gedeeltelijk verantwoordelijk voor bent, is niet eerlijk.
Verplichtingen
Ik heb al een duiding gemaakt naar de relatie tussen verantwoordelijkheid, over-verantwoordelijkheid en schuldgevoel. Schuldgevoel kan ook ontstaan door verplichtingen. Je kunt jezelf de verplichting opleggen om drie keer in de week te gaan sporten en je voelt je schuldig wanneer je dat weer niet hebt gedaan. Je hebt een afspraak met jezelf gemaakt die je niet nakomt. Daarom voel je je dan schuldig.
Je kunt je ook verplicht voelen om op vaderdag even bij je ouders langs te gaan omdat dat zo hoort. Of omdat je weet dat dat van je verwacht wordt. Je voelt je schuldig als je verzaakt. Zo kun je je schuldig voelen:
- Wanneer je een afspraak moet uitstellen of afzeggen.
- Wanneer je een toezegging die je hebt gedaan moet herzien.
- Wanneer je een belofte die je deed bij nader inzien toch niet kan nakomen.
Ik denk aan Marije. Ze is oma van twee kleinkinderen en ze heeft haar dochter beloofd dat ze op maandag en vrijdag op de kleinkinderen zal passen. Toch merkt ze dat ze zichzelf daarmee overbelast heeft, maar ze voelt zich verplicht om toch door te gaan onder het motto ‘beloofd is beloofd’. En ze voelt zich schuldig als ze het niet doet.
Schuldgevoel: waardoor komt het?
Schuldgevoel heeft te maken met jouw innerlijk kompas, met jouw geweten. Dat kreeg je mee vanuit je jeugd. Je kunt normen en waarden meekrijgen:
- Vanuit jouw opvoeding.
- Vanuit kerk, geloof en religie.
- Vanuit school en maatschappij.
Maar je kunt ook zelf normen en waarden ontwikkelen. Schuldgevoel houdt je dus bij de les en zorgt ervoor dat je niet afwijkt van het rechte pad.
Aangepraat schuldgevoel
Schuldgevoel wordt ons al van jongs af aan aangepraat. Als je niet beter je best doet op school is het jouw eigen schuld wanneer je blijft zitten. Als kind moest je vooral braaf zijn, anders werden jouw ouders boos of verdrietig. De juf op school speelde ook in op jouw schuldgevoel. Schuldgevoel is de basis voor manipulatie. Vanuit jouw opvoeding kun je te maken hebben gehad met het aankweken van schuldgevoelens. Papa en mama hebben dat ingezet om iets gedaan te krijgen bij jou. Voorbeelden zijn:
- ‘Zie je niet dat je moeder de hele dag voor jou klaar staat terwijl jij nog te beroerd bent om de vaatwasser in te pakken?’.
- ‘Zoals jij met je huiswerk omgaat, je moest je werkelijk schamen’.
- ‘O je meent dat je tegen mij alles mag zeggen, ik ben je vader maar’.
- 'Jij maakt het leven van je moeder echt finaal kapot'.
Schuld heeft in deze voorbeelden alles te maken met manipulatie en emotionele chantage. Er wordt ingespeeld op jouw schuldgevoel om jou in beweging te krijgen of om ervoor te zorgen dat jij het gedrag gaat vertonen dat gewenst is.
Opgelegde normen en waarden
Schuldgevoel ontstaat wanneer je niet voldoet aan opgelegde normen en waarden. Stel, je hebt geleerd dat de auto iedere week gewassen moet worden. Dan kun je je behoorlijk schuldig voelen wanneer je daar een keer niet aan toekomt. Of wanneer je geleerd hebt vanuit jouw opvoeding dat je op zondag niet mag tanken, dan voelt het behoorlijk ongemakkelijk wanneer je dat een keertje wel zou doen uit nood. Zo kun je je overal schuldig over voelen. Soms over hele kleine dingen zoals de kamer die nog niet is opgeruimd. Of omdat je vergeten bent de vuilcontainer aan de weg te zetten.
Normen die je jezelf hebt opgelegd: jouw overtuigingen
Schuldgevoel kan ontstaan doordat je jezelf normen en waarden hebt opgelegd. Iemand zei: ‘Ik voel me schuldig dat ik de hele middag in de tuin heb gezeten’. Wat daarachter zit is de overtuiging dat er gewerkt moet worden. Je kunt je schuldig voelen over:
- De wijze waarop je gecommuniceerd hebt naar jouw leidinggevende (je was veel te direct).
- Een tekort aan aandacht dat je voor jouw kinderen had toen ze klein waren.
- Een gebrek aan motivatie waardoor je jouw schooldiploma’s niet hebt behaald vroeger.
Kortom: schuld heeft met een aantal zaken te maken. Je voldoet niet aan het normen- en waardenpatroon dat je jezelf hebt opgelegd of je beantwoordt onvoldoende aan de normen en waarden die jouw omgeving jou oplegt (of zou willen opleggen).
Let op de wolf in schaapskleren!
Let trouwens goed op de wolf in schaapskleren. Dat zijn mensen die kunnen vaak geweldig zalvend en mooi praten. En ze zijn academisch geschoold in het aanpraten van bepaalde schuldgevoelens. Zorg dat je daar ver van wegblijft. Wolven in schaapskleren zijn jongens en meisjes die verbazend goed kunnen inspelen op jouw verantwoordelijkheidsgevoel. Wil je wat voorbeelden?
- Pas op voor de narcistische partner die je vertelt dat jij de relatie om zeep helpt door jouw gedrag en dat jij er verantwoordelijk voor bent dat hij/zij niet gelukkig is.
- Pas op voor stalkers die je vertellen dat het jouw schuld is dat hij/zij ongelukkig is geworden.
- Pas op voor emotionele chantage door ouders, broers of zussen of mensen in je vriendenkring die je vertellen dat jij hun leven grotendeels hebt bedorven door jouw gedrag.
- Pas op voor leidinggevenden die vertellen dat jij zorgt voor een ziekmakende sfeer op de afdeling.
- Pas op voor iedereen die jou iets wil aanpraten wat gewoon niet klopt.
Kortom: doe het hek dicht voor wolven in schaapskleren. Ze lijken heel aardig. Maar ze zijn het niet. Zodra jouw emotionele sensoren open gaan voor de wolf in schaapskleren, zal je merken dat je verscheurd wordt. Deur dicht dus!
Werkplaats voor sociaal wenselijk gedrag
Schuldgevoelens horen voor een deel thuis in de werkplaats voor sociaal wenselijk gedrag. Het aankweken van schuldgevoelens helpt daar uitstekend bij. Voorbeelden:
- ‘Door jouw gedrag heb ik altijd last van hyperventilatie’.
- ‘Wat moeten de buren hiervan denken?’.
- ‘Je houdt niet van me, anders zou je me dit niet aandoen’.
- ‘Je moet je schamen dat jij met zo’n hoog IQ met zulke belabberde schoolresultaten thuiskomt’.
Gevoel van falen
Een zwaarder gevoel van schuld duid ik als het gevoel van falen en mislukking. Falen is de zwaardere gradatie en leidt tot een groter schuldgevoel. Je vindt dat je het helemaal verkeerd gedaan hebt en dat je het geheel anders had moeten aanpakken.
Negatieve gevoelens wijzen jou de weg
Schuldgevoel komt vaak voort uit het gevoel dat je iets fout doet. Echter: wat is fout en wat is goed? Als iemand zegt: 'het gaat goed met me' dan wordt vaak bedoeld: 'het gaat zoals ik verwacht had'. En als het niet goed gaat dan bedoelt men doorgaans: 'het gaat anders dan ik had verwacht of gedacht'. Fouten maken ligt in dezelfde range. Je hebt namelijk zelf een beeld ontwikkeld over wat goed is en wat fout. En wanneer je vindt dat je iets fout doet, voel jij je schuldig.
Een kenmerk van negatieve gevoelens is dat ze jou de weg wijzen. Dat geldt ook voor schuldgevoel. Ze brengen jou bij jouw drijfveren en behoeften. Ze vertellen iets over jouw verlangens en helpen jou bij jouw persoonlijke ontwikkeling. Blijf er dus vooral niet in hangen maar benut ze. De Steven is specialist in persoonlijke ontwikkeling. Vooral door een individuele aanpak en maatwerk kunnen wij jou verder helpen.
Verwante informatie
Gevolgen voor gedrag
Een overmatig schuldgevoel kan leiden tot allerlei zaken waar je in jouw leven tegenaan loopt. Schuldgevoel is desastreus in dat opzicht. Ik noem enkele voorbeelden:
- Een poging om aan de normen en waarden van de ander te voldoen is pleasegedrag.
- Moeilijk kunnen genieten en je schuldig voelen omdat je voor jezelf kiest.
- Wanneer jij je laat leiden door schuldgevoel om jouw behoefte aan erkenning of waardering of om jouw behoefte om ergens bij te horen te vervullen, kan dat leiden tot een enorme prestatiedrang of ander gedrag waar je zelf in principe last van hebt. Altijd ligt er een relatie tussen jouw behoeften en jouw gevoelens.
Leermoment
Schuldgevoel is ook een manier van leren. Waarover voel jij je schuldig? Komt dat voort uit jouw eigen waardensysteem of uit het waardensysteem van anderen? Besef dat schuldgevoel niets toevoegt aan jouw leven. Schuldgevoel gaat altijd over het verleden. En zoals je weet: het verleden is voorbij. Een paar tips:
- Neem verantwoordelijkheid voor jouw handelen en wanneer je iets gedaan hebt wat je zelf liever anders had gezien (achteraf).
- Leer van je ervaring wanneer je iets gedaan hebt wat je zelf liever anders had gezien (achteraf).
- Jezelf aanvaarden betekent dat je ook fouten mag maken.
- Accepteer dat je niet perfect bent. Accepteer dat je fouten maakt. Accepteer dat je soms tekortschiet. Niemand is perfect en iedereen maakt fouten. Het hoort bij het leven. Het hoort bij mens zijn. Het is de manier waarop je leert en groeit.
- Relativeer je schuldgevoel. Is het wel echt zo erg als dat je denkt? En is het wel echt jouw schuld? En is het wel echt jouw verantwoordelijkheid? Of voel je je schuldig omdat je jezelf normen en waarden hebt opgelegd die eigenlijk onrealistisch zijn?
- Loslaten: Laat het schuldgevoel los. Laat het verleden los. Want weet je wat ik zeg: 'het verleden is voorbij'. Je kunt het niet meer veranderen. Je kunt er niets meer aan doen. Je kunt alleen maar vooruit kijken. En werken aan een betere toekomst. Daar ligt jouw verantwoordelijkheid.
Persoonlijk ontwikkeltraject
Wil je aan de slag met jouw leerdoelen? Volg een persoonlijk ontwikkeltraject. Meer informatie? Bel ons!
Gevoelens
Dit artikel schreef ik in de serie over: voelen en gevoelens. Wat voel jij en welke gevoelens heb je?
Auteur
Dit artikel is geschreven door Jan Stevens. Jan Stevens is eigenaar en oprichter van De Steven training & coaching (www.desteven.nl). Op deze website tref je meer dan 2000 blogs over persoonlijke ontwikkeling, loopbaan, leiderschap, teamontwikkeling, hoogsensitiviteit en hoogbegaafdheid.
