home / persoonlijke ontwikkeling / communicatie / oordelen / stigmatiseren

Wat is stigmatisering? Betekenis, voorbeelden en hoe je ermee omgaat

Stigmatiseren is ook een vorm van communicatie. Weliswaar een heftige vorm. Een wrede vorm. Stigmatisering heeft geen woorden nodig. Het zit vaak in de toon, in gedrag, in uitsluiting of ontlopen. Maar het effect kan groot zijn: schaamte, eenzaamheid, verlies van zelfvertrouwen en terugtrekking uit het sociale leven. In dit artikel ga ik in op vragen als:

• Wat is stigmatiseren precies?
• Waar komt het woord stigma vandaan?

Wat is het verband tussen stigma en vooroordeel?

Een stigma ontstaat vaak uit een vooroordeel. Een vooroordeel is een oordeel dat je vormt zonder iemand echt te kennen, meestal op basis van een kenmerk zoals uiterlijk, afkomst, psychische gezondheid, spraak of accent. Er zit dus een zekere vooringenomenheid in. Dat vooroordeel noem ik de bron voor stigmatisering.
Ik duid het met een voorbeeld. Iemand hoort dat een collega een depressie heeft gehad. Het vooroordeel is: “Die zal wel instabiel zijn of niet tegen stress kunnen.” Daardoor wordt die collega niet gevraagd voor uitdagende taken of nieuwe projecten. Zo ontstaat het stigma: de persoon wordt voortaan gezien als ‘kwetsbaar’ of ‘onbetrouwbaar’, ongeacht hoe hij of zij functioneert.

Waar komt stigmatisering voor?

Stigmatisering komt overal voor. Maar ik pak wat voorbeelden waarbij het een grote rol kan spelen. Het komt voor bij mensen met psychische klachten, bij mensen met een beperking, bij ouderen, jongeren, mensen met een migratieachtergrond, verslavingsproblemen of mensen die langdurig ziek zijn. Maar ook op het werk of binnen families kan het sluimeren. Het kan subtiel zijn, maar de impact is diepgaand. Ik noem wat voorbeelden:

• Een werknemer met een burn-out keert terug op de werkvloer. Collega’s maken grapjes over “mensen die het niet aankunnen.”
• Iemand die in therapie is geweest, merkt dat vrienden afstand nemen of gesprekken vermijden.
• Een mevrouw met een reformatorische achtergrond kreeg corona en meteen werd gezegd: ‘Jij bent natuurlijk niet gevaccineerd!’
• Andersom kan ook: een goede bekende van mij overleed en toen dat bekendgemaakt werd op LinkedIn reageerde iemand: ‘Hij is zeker gevaccineerd?’.

Is stigmatiseren hetzelfde als pesten?

Stigmatisering lijkt op pesten, maar het is niet precies hetzelfde. Pesten is meestal bewust, persoonlijk en herhaald gedrag dat gericht is op het kwetsen of buitensluiten van iemand. Stigmatiseren is niet heel actief gericht op iemand. Maar wanneer je stigmatiseert zet je wel een bepaald beeld neer wat heel veel pijn kan doen. Een vrouw met een onvervulde kinderwens krijgt soms te maken met subtiele of expliciete stigmatisering, juist op een zeer kwetsbaar punt in haar leven. 

Wil je wat voorbeelden?

• Je hebt tenminste je vrijheid nog.
• Misschien is het gewoon niet voor jou weggelegd.
• Je kunt je altijd nog richten op carrière.
• Je weet niet wat je mist, dus waarom treur je er zo om?
• Ben je daar nou nog steeds mee bezig?
• Je mag je gelukkig prijzen dat je de zorgen ook niet hebt van een gezin.

Is er ook een vorm van positieve stigma’s?

Soms lijkt het wel positief te zijn, maar het is niet zo. Ik denk aan Klaas. Hij is hoogbegaafd. Weet je wat men tegen Klaas zegt op zijn werk?

• Jij redt je wel, jij bent slim genoeg.
• Hoogbegaafd? Dus jij denkt zeker dat je beter bent dan de rest.
• Jij hoeft niet te klagen, jij hebt toch alles mee.
• Jij denkt altijd alles beter te weten.
• Jij maakt alles moeilijker dan het is.
• Je kunt toch alles, waarom doe je het dan niet gewoon.
• Je bent echt een nerd hè?
• Jij hebt geen behoefte aan sociaal contact zeker?
• Volgens mij heb je liever een rekenmachine dan een partner?

Is stigmatiseren hetzelfde als discrimineren?

Nee, stigmatiseren is wat anders dan discrimineren. Maar de vraag is helder, want vaak ligt het dicht bij elkaar. Stigmatiseren betekent iemand negatief beoordelen of in een hokje plaatsen op basis van een (vermeend) kenmerk, zoals psychische klachten, afkomst, spraak, uiterlijk of opleiding. Het gaat om beeldvorming en sociale uitsluiting. Discrimineren is iemand daadwerkelijk ongelijk behandelen op basis van dat kenmerk. Kort gezegd: stigmatisering is het vooroordeel, discriminatie is de daad die daaruit voortkomt.

Opmerkingen maken over een persoon: is dat stigmatiseren?

Deze week sprak ik met een medewerker van een organisatie. Tegen hem is een klacht ingediend, o.a. omdat hij stigmatiserende opmerkingen maakte tegen collega’s. Soms lijken ze zelfs positief, terwijl het toch ook heel veel pijn kan doen. Ik noem wat voorbeelden:

• Je bent echt afgevallen, dat staat je goed: terwijl de persoon ziek is en daardoor is afgevallen.
• Wat zie je er jong uit voor je leeftijd: lijkt heel aardig, maar het veronderstelt dat ouder worden minder gewenst is.
• Dat shirt staat je veel beter dan die wijde kleding die je normaal draagt: dat houdt in dat die andere kleding niet zo goed is dus.

Is stigmatiseren hetzelfde als labelen?

In een aantal gevallen wordt met iemand labelen hetzelfde bedoeld als stigmatiseren. Je kunt iemand labelen als ‘introvert’ of ‘extravert’. Of je labelt iemand als autistisch of ADHD’er. Stigmatiseren en labelen is hetzelfde als een label negatief wordt ingevuld, veralgemeend of gebruikt wordt om iemand te beperken, klein te maken of buiten te sluiten.

Wie lopen het meeste risico om gestigmatiseerd te worden?

Stigmatisering kan iedereen treffen, maar komt vaker voor wanneer je anders bent dan het gemiddelde of wanneer je afwijkt van de norm. Je kunt gestigmatiseerd worden wanneer je anders bent in gedrag, uiterlijk, geloof of levensstijl. Hoe meer onbegrip er is, hoe groter de kans op vooroordelen. Dat geldt ook wanneer je psychische klachten hebt, moet leven met een beperking of een andere seksuele oriëntatie dan wat men gewend is.

Waarom stigmatiseren mensen?

Mensen stigmatiseren om grip te krijgen op wat onbekend, ingewikkeld of bedreigend voelt. Door iemand in een hokje te plaatsen, lijkt de wereld overzichtelijker. Soms gebeurt het ook uit ongemak, angst, onwetendheid of het overnemen van heersende beelden in media of cultuur.

Wat is zelfstigmatisering?

Zelfstigmatisering ontstaat wanneer je de negatieve oordelen van anderen over jouw situatie of achtergrond zélf gaat geloven. Je neemt het stigma als het ware over. Je brandmerkt jezelf en je gaat jezelf zien als iemand die zwak, lastig, overbodig of minder waard is.
Dit gebeurt vaak onbewust en kan diepe impact hebben op je zelfbeeld en motivatie. Zelfstigma ondermijnt je zelfvertrouwen en maakt dat je je terugtrekt of geen hulp meer durft te vragen. Het kan leiden tot schaamte, eenzaamheid en zelfs depressie. Ook houdt het bestaande stigma’s in stand: als mensen zichzelf kleiner maken, bevestigt dat onbedoeld het vooroordeel van de buitenwereld. Zelfstigma is dus niet alleen pijnlijk, maar ook verlammend. Met negatieve zelfpraat houd je het stigma ook nog in stand.

Wat helpt om zelfstigma te doorbreken?

De eerste stap is bewustwording: herkennen dat je negatieve gedachten over jezelf misschien niet van jou zijn, maar overgenomen zijn uit hoe anderen jou benaderd hebben. Daarna helpt het om die overtuigingen actief te bevragen. Klopt het wel wat ik over mezelf denk? Is dit écht waar, of is het een ingeprente boodschap? Zelfstigma is hardnekkig, maar niet onveranderlijk. Door andere stemmen toe te laten, komt er ruimte voor een nieuw, eerlijker verhaal over jezelf.

Wat kan ik doen als iemand mij stigmatiseert?

Weerbaar worden tegen stigma’s begint bij het herkennen van het mechanisme. Het is een soort van bewustwording. Soms helpt het al om te zien: dit gaat niet over mij, maar over het beeld dat de ander van mij heeft. Als je je veilig genoeg voelt, kun je het benoemen: “Wat je nu zegt, raakt me. Mag ik uitleggen waarom?”
Soms helpt het om een vraag terug te stellen, zoals: “Wat bedoel je daar precies mee?” Daarmee maak je de ander bewust van wat hij of zij zegt, zonder direct te beschuldigen. Ook heel belangrijk: zoek mensen op die jou niet veroordelen. En weet: je bent niet het etiket dat je krijgt.