Emotionele chantage binnen religieuze kringen
Emotionele chantage en manipulatie komt voor binnen alle geledingen van de maatschappij. Zo ook binnen christelijke kringen, groeperingen, kerken of sekten. In onze praktijk kwam ik in aanraking met een voorval in een dusdanige vorm dat ik de rubriek over macht en manipulaties binnen organisaties uitgebreid heb met een artikel over emotionele chantage binnen kerkelijke organisaties en geloofsgemeenschappen.
Dit artikel gaat over religieuze manipulatie oftewel over emotionele chantage binnen religieuze kringen, toegespitst wellicht op de christelijke kring maar het beperkt zich niet tot deze kring. Liever zou ik spreken over ideologische manipulatie. Het kan ook voorkomen binnen de kring van vegetariërs, antimilitaristen, politieke partijen of zo je wilt de voetbalclub.
Waar komt het voor?
Wie meent dat emotionele chantage alleen voor komt binnen wat extremistische groeperingen of sekten vergist zich. Emotionele chantage kan binnen elke geloofsgemeenschap de kop opduiken.
De leiding chanteert
In een ander artikel noemde ik reeds de drie factoren die een rol spelen wanneer de leiding manipuleert namelijk:
- er wordt op jouw plichtsbesef ingespeeld
- er wordt je een schuldgevoel aangepraat
- er wordt ingespeeld op jouw angstgevoelens
Wanneer er binnen de geloofsgemeenschap wordt gemanipuleerd dan gaat men nog een stap verder door God hierbij te betrekken. Manipulatie in de kerk ontstaat wanneer overtuigingen uitgelegd worden op de manier van: dit zegt Gods Woord erover. Je eigen keuze, verantwoordelijkheid en mening wordt je ontnomen. Daarmee wordt ook de schriftinterpretatie onfeilbaar. Het gezag dat men toekent aan het Woord van God, trekt men door naar de bijbelopvatting. Zal ik wat voorbeelden noemen? Uitspraken als:
- Dit heeft God zo niet gewild
- God wil niet dat jij je zo gedraagt
- Als je die stappen onderneemt, doe je de Heere God verdriet aan
- Dreigen met hel en wening of knersing der tanden
Laat je niet manipuleren………..
Het 11e gebod: ‘ laat je niet manipuleren’. Door niemand! Je bent veel meer waard dan dat. Ook al beweegt men hemel en hel: laat je niet manipuleren. Je hebt zelf een keuze. Meer weten over dit onderwerp? Lees dan het boek van Ton Wintels en Jaap Bonker met als titel 'macht en manipulatie, toch niet onder christelijk leiders?'.
Beheersing en controle is de basis
De Bijbel als Gods woord accepteren is een eerste stap maar die wordt direct opgevolgd door stap twee namelijk door de eigen interpretatie van de bijbel meteen als de enige ware uitleg te verheffen. De derde stap is: men legt deze Bijbelinterpretatie op aan anderen. Zo is het en niet anders . Daardoor ontstaat individu beheersing. Individubeheersing vindt plaats wanneer er sprake is van 4 pijlers namelijk: gedachtenbeheersing, gedragsbeheersing, emotionele controle en beheersing van informatie.
Gedachtenbeheersing vindt plaats wanneer allerlei leefregels worden uitgelegd als ‘dit zegt Gods Woord er over’. Eigen interpretatie van Gods Woord ziet men als Gods Woord zelf. Zoals het bij ons binnen de gemeente, groep of kerk wordt uitgelegd, zo is het! Wij hebben het bij het rechte eind.
Hieruit komt gedragsbeheersing voort. Men doet dingen, of men laat dingen na, vanwege de groep, de mening van ambtsdragers en de sociale controle. Men dicteert leefregels en gedragsregels. Diegene die zich tegen de gangbare denkbeelden verzet, komt al te snel terecht in tal van veroordelingen waarmee men een emotionele controle uitvoert. Deze personen worden gemeden of bijvoorbeeld nooit meer gevraagd voor het werk op de jeugdvereniging, kringwerk, kerkenraad, zondagsschool of pastoraat.
Het verhaal van Ada en Jaap
Ik sprak met Ada en Jaap. Ze vertelden hun verhaal: "Elf jaar lang hadden we onze zielen aan de gemeenschap toevertrouwd, ons geloof verankerd in de fundamenten van een kerk die ooit als een veilige haven voelde. Het begon onschuldig, als een zachte bries die langzaam sterker werd. Een diaken, een man van het geloof, drong onze levens binnen met zijn charismatische aura. Op het moment dat we het meest kwetsbaar waren, werden we het slachtoffer van zijn emotionele manipulatie. Een duister spel van woorden en daden dat ons huwelijk deed wankelen en de onschuldige basis van ons geloof deed beven.
Maar toen we de moed vonden om te spreken, botsten we op de onverzettelijke muren van de kerkleiding. Blind voor onze pijn en doof voor onze woorden, sloten ze hun rangen en verwierpen onze getuigenis. Zelfs in het heilige licht van de gebedsruimte werden we op onze vingers getikt, gewaarschuwd om te zwijgen over de misstappen van de diaken. De machthebbers van de kerk vlochten ondertussen een bedrieglijk web van leugens. Ze schilderden een verhaal van vergeving en verzoening, een verhaal dat geen wortels vond in de realiteit van onze pijn. Ze weigerden te luisteren naar de waarheid en manipuleerden de werkelijkheid om hun reputatie te beschermen. Maar te midden van de duisternis vonden we licht. Ons huwelijk, hoewel gehavend, overleefde de storm. En nu, met littekens als getuigen van onze strijd, kijken we voorzichtig naar de toekomst. En zo gaan we verder wetende dat onze reis naar genezing pas begonnen is".
Geestelijk misbruik
Laat ik dit voorop stellen: iemand die te maken heeft gehad met religieuze manipulatie is geestelijk misbruikt. Dat heeft verregaande consequenties op het emotionele vlak. De mate waarin men dat beleeft hangt af van de ernst van de situatie. Sommige mensen zijn namelijk ook nog financieel of lichamelijk gedupeerd. Zodra iemand zich bewust wordt dat er sprake is van religieuze manipulatie ontstaat er een intens emotioneel proces. De uitschakeling van jezelf is de meest ingrijpende en aangrijpende aantasting die je meemaakt als je religieus gemanipuleerd wordt. Jouw gevoelens zijn onbelangrijk, jouw ik doet er niet toe. Vanuit het christendom zijn emoties als angst, boosheid, verdriet en vreugde, maar ook gevoelens van jaloezie, afgunst, schaamte en schuld ernstig weggedrukt of gemanipuleerd.
Hoe ontstaat het?
Ik noem een aantal manieren hoe religieuze manipulatie kan ontstaan:
-
De hiërarchie
Iedere groep kent een hiërarchie. Er is een groepje bovenin de pyramide die een bepaald aanzien heeft. Binnen de christelijke gemeenten kunnen dat de ‘gekenden des Heeren’ zijn of ‘de gezalfden’ (of zoals iemand het uitdrukte: de gediplomeerde heiligen). De top van de hiërarchie hoeft niet specifiek iets met de leiding hebben te maken. De top van de hiërarchie is vaak oncontroleerbaar en moeilijk aanspreekbaar. Zeker wanneer je buiten de groep valt.
-
Tegenstrijdige gevoelens
Veel mensen hebben tegenstrijdige gevoelens als het over manipulatie gaat. Soms heeft men wel het gevoel dat er iets niet klopt maar men kan het niet hard maken. Dus aan de ene kant ontstaat er een gevoel van afkeuring en afwijzing (over wat er gebeurt). Aan de andere kant is er het gevoel dat je bijvoorbeeld niet tegen de ambtsdragers mag opstaan (je moet gehoorzaam zijn). Wee diegene die twist zaait binnen de gemeente. De ambtsdrager is immers door God geroepen en op die plaats gezet? Schuldgevoelens kunnen dus plaats maken voor het gevoel dat er iets niet in de haak is.
-
De kansel is ‘hoog’ geplaatst
Misschien herken je de situatie ook dat de kansel een ideale plek voor manipulatie is. Wat je door de week niet kwijt kan als predikant in een open gesprek met de gemeenteleden, dat kun je prima noemen op de preekstoel. Alleen de ‘goede verstaanders’ in de gemeente begrijpen bepaalde opmerkingen uit bijvoorbeeld de voorbede. Als het open gesprek mist (ook al is het kritisch), biedt de kansel altijd nog plaats om de zaken via God uit te spelen.
-
De manipulator verstrekt vaak dubbelzinnige informatie
De ene keer beroept hij zich op het ambtsgeheim, een andere keer vertelt hij open en bloot dat er problemen zijn in een bepaald gezin (met de vermelding: ik mag er niet over praten maar ik weet dat ik het hier wel kan zeggen). Of hij laat zien hoe moeilijk het is om voorganger te zijn binnen de gemeente. Hij wordt belaagd van alle kanten. Hoewel hij weet dat hij door God naar deze gemeente is geroepen, laat hij ook vaak het gerucht horen dat hij het nauwelijks vol kan houden. Soms is hij superieur en plaatst hij zich in zijn uitingen boven de ander. Op een ander moment is hij in de rol van de underdog. Manipulators durven rustig te huilen als je er bij zit (waardoor je wederom het gevoel hebt dat het door jou wordt veroorzaakt).
-
Emotionele afhankelijkheidsrelaties doen het goed
Een manipulator kweekt graag een aantal mensen om zich heen die zonder hem niet kunnen. Mensen die het psychisch moeilijk hebben, kunnen goed bij hem terecht. Hij geeft ze aandacht, begrip, warmte en ondersteuning. Deze personen kijken vaak huizenhoog tegen hem op. Kritiek uiten ze niet want dan valt er een grote steun weg voor hen. Het lijkt alsof de voorganger er altijd voor hen is: in werkelijkheid doet hij het voor zichzelf. Hij verzamelt een aantal mensen die tandeloos accepteren wat hij zegt.
-
Ontwijk kritische geesten
Kritische geesten worden graag vermeden. Zeker binnen de kerkenraad moet je er niet teveel van hebben. Maar daar gaat het hier niet om. De manipulator weet vaak te zorgen dat kritische mensen op afstand komen te staan van de rest.
-
Waarom anderen niets zeggen?
Als de kanalen niet open zijn, loopt het water over het land. Als communicatie-kanalen niet open zijn, loopt de communicatie over het land. Mensen zeggen: ‘ik had het wel gedacht of ik wist het wel’. Maar in de praktijk doen ze niets. Het is in de trant van: ‘ ik stond erbij en ik keek er naar’. Op het moment dat jij in verweer komt en zegt: ‘wat hier gebeurt, deugt niet’, wordt je buiten de groep gezet. Subtiel, gemeen, geraffineerd en zeker niet open. Dat zijn zaken op het emotionele vlak. Dat is reden waarom mensen de keuze maken die ze maken. Dat is de reden waarom je beste vrienden je in de steek laten. Als ze het aankaarten, uitspreken zijn ze zelf partij. Kun je ze dat kwalijk nemen? Het kan wel maar het helpt niet. Een mens kiest blijkbaar voor zichzelf. Zijn veiligheid komt in gedrang als hij zich wel uitspreekt.
De dominee of predikant als narcist
Stel je je eens voor: de dominee of predikant (voorganger, leider of evangelist) is narcist of toont narcistische trekken. Hoe gaat dat in zijn werk? Waar herken je dat precies aan? Ik noem een aantal criteria. Vaak:
- Is er veel aandacht voor gemeenteleden die hulp nodig hebben (psychisch of fysiek) en speelt de predikant daar op oneigenlijke wijze op in (charmant en charmeur)
- Ontstaan er kampen: de mensen die het met dominee eens zijn worden aangeduid als OK of goed of als waar gelovigen en de mensen die het met dominee niet eens zijn, zien het niet goed, begrijpen het niet of zijn in het christelijk geloof nog niet zo gevorderd als die anderen
- Wordt de mening van de dominee verheven tot absolute waarheid alsof er een rechtstreeks verbinding met hierboven is en worden mensen die deze mening niet delen categorisch gemeden of buitenspel gezet in bijvoorbeeld functies binnen de gemeente (kerkenraad, jeugdwerk etc.)
Lees ook: religieuze gaslighting: wat is dat?
Hoe kan het ontstaan? Waarom staan mensen het toe?
Hoe komen mensen zo ver vraagt iemand? Hoe komt het dat intelligente weldenkende mensen dat toestaan? Weet je dat dit niks met intelligentie of opleidingsniveau heeft te maken. Kijk maar rond in de kring van sekten: daar zijn toch genoeg weldenkende mensen die het vermogen zouden kunnen hebben om er doorheen te prikken? Vaak is de basis gelegd in de kinderjaren. De kiem voor ontvankelijkheid is ontstaan in de jeugd. In de bevindelijke kring (en ook ver daarbuiten) gebeurt dat eveneens in gradaties. Ik noem een aantal oorzaken:
- Ambtsdragers staan in hoog aanzien. Predikanten hebben derhalve macht en aanzien. Het is moeilijk om je daartegen kritisch op te stellen.
- Ook rolconflicten en rolverwisselingen zijn een belangrijke schakel bij religieuze manipulatie.
Ziek worden van je werk
Kun je ziek worden van je werk? Nou en of! Lees onze artikelen over dit onderwerp.
Team- en organisatieontwikkeling
Bekijk onze interventies en trainingen voor teamontwikkeling en organisatieontwikkeling.
Religieuze manipulatie
Velden met een * zijn verplicht.
